ماه اسفند، ماه زمین
بهار مختاریان

در روز پنجم ماه اسفند، جشن اسفندگان برگزار می شود. در این روز برای بزرگداشت اسفندارمذ، برابر با اوستایی سپنته آرمیتی (Səpantā Ârmaiti) دختر اهورامزدا، ایزدبانوی خرد و زمین، که یکی از امشاسپندان در دین زرتشتی است، جشنی برگزار می شود. در یسنای یکم/بند یک فهرست این امشاسپندان این گونه یاد می شود: « من پیشکش می کنم آن را، من انجام می دهم آن را برای وهومنه، برای اشه وهیشته، برای خشثره وئیریه، برای سپنته آرمیتی، برای هئورتات و امرتات، برای آفریننده ی گاو، برای آتش اهورامزدا، کوشاترین اثربخش امشه سپنته». معنای دقیق سپنته آرمیتی «اندیشه سازگار» (نیبرگ، ص 417) است. در کتاب تئوپمپ خیوس (Chios) که پس از اسکند می زیسته است، به فهرستی از مفاهیم مجرد برابر با ایزدان ایرانی برمی خوریم : 1- نیکو خواهی؛ 2- راستی؛ 3- نظم قانونی؛ 4- دانایی؛ 5- توانگری، 6- آفریننده ی خوشی ها برمی خوریم که به ترتیب می توانند ترجمه ای از معانی امشاسپندان باشد (همان، ص 416). این نام در منابع ارمنی هم به صورت spandaramet برای ایزد باروری به کار رفته است و با دیونیسوس (Dionysos) یکی دانسته شده است.
این نام در گاهشماری هخامنشی نیست. در گاهشماری فارسی باستان ماه دوازدهم تنها در تحریر ایلامی آن به صورتهای mi-ya-kán-na-i و یا mi-kán-na-i باقی مانده است. یوستی (Justi, p. 250) این نام را با اوستایی aēxa- «یخ» و پیشوند vi- «بی» تجزیه می کند به معنی «از یخ رها شده». این نظر به گمان اشمیت (Schmitt) کاملاً مردود است، زیرا به نظر او در این صورت باید ترکیب *vi-aixa را داشته باشیم. بارتولمه ( Bartholmae, 1904, 1475) این نام را با ودایی vyácas- «پیرامون، گستره» مقایسه می کند. این ماه را به نظر اشمیت می توان از پسوند vi- و ریشۀ kan- دانست: «[ماه] کند و شخم» دانست. هینتس (Hinz) این نظر را دنبال کرده است. (ریشه ای که کنت (Kent, 1953, 208 ) به صورت xan «کندن» می دهد، به نظر اشمیت درست نیست)..گاهنباری که با آن ارتباط دارد، همسپس مئیذیه است که برخی آنرا به معنی «در آن قربانی به عمل می آورند» (تقی زاده، ص 103-105)، دانسته اند. شاید این تعبیر نشانگر این است که در ماه پیش از آن اجرای قربانی (ن. ک. توضیحات ماه دهم) ممنوع بوده است و دوباره در این گاهنبار اجرای آن تکلیف می شده است، در واقع نوعی عید «قربانی» پس از مراسم روزۀ گوشتی در دو ماه پیش از آن و بعدها با عید نوروز پیوند خورده است.

منبع: سایت بنیاد نیمروز انجمن فرهیختگان سیستان